مهدی محمدی، وطن امروز- مذاکرات هسته ای در حال از دست دادن خاصیت ارتجاعی خود است. از بخواهیم تعبیری از ادبیات عامیانه وام بگیریم، این مذاکرات بیش از این قابلکش دادن نیست. همه طرف ها در موقعیتی هستند که باید تصمیم بگیرند. بحث ها به اندازه کافی انجام و مواضع روشن شده است. همه طرف ها هر میزان از خلاقیت را هم که برای آنها مقدور بوده به خرج داده اند. سوال این است که آیا ترکیب همه این «مذاکرات»، «خلاقیت ها»، «اراده های سیاسی»، «احترام گذاشتن به نگرانی های طرف های دیگر» و حتی «کوتاه آمدن» ها، به شکل گیری یک توافق خوب منجر خواهد شد یا نه؟ ظاهرا مذاکرات در وقت اضافه گرفتار نوعی بن بست شده است. یک دیدگاه این است که این بن بست با هدف چانه زنی تا واپسین دقیقه، رخ داده و دو طرف بالاخره در آخرین لحظات راهی برای خروج از آن پیدا خواهند کرد. دیدگاه دوم هم این است که 3 موضوع ماندن یا برداشته شدن تحریم های تسلیحاتی، زمان توافق و همچنین میزان محدودیت برنامه تحقیق و توسعه، چنان برای دو طرف حیاتی است که احتمال دارد مذاکرات بر سر همین موارد شکست بخورد. هنوز نمی توان در این باره یک داوری نهایی انجام داد ولی به نظر می رسد اراده امریکا برای گرفتن شانس یک توافق خوب از ایران چنان جدی است که قادر به تغییر موضع راهبردی در مواردی که خطوط قرمز دو طرف با یکدیگر به تضاد افتاده باشد نخواهد بود.
راهبرد امریکا چیست؟
نخستین پرسش پیش روی مذاکرات فعلی این است که امریکایی ها با چه راهبردی مذاکره می کنند. نبود یک درک درست از استراتژی امریکا در مذاکرات هسته ای با ایران، در دو سال گذشته، یکی از اصلی ترین عوامل برخی بدفهمی های رایج درباره این مذاکرات بوده است. در این مدت، بسیاری در داخل و خارج از ایران تلاش کرده اند این مذاکرات را به معنی نوعی تغییر راهبرد از سوی امریکا در قبال ایران تفسیر کنند. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و مدعی شده اند که امریکا به دنبال آغاز شراکتی نوین با ایران است و به مذاکرات هسته ای به مثابه پلی برای گذار به دورانی جدید از روابط با ایران می نگرد. در عمل، آنچه درون و بیرون اتاق مذاکره رخ داده به ما می گوید که اگر بنا باشد فقط یک نتیجه از این مذاکرات بگیریم آن نتیجه این است که امریکایی ها به هیچ وجه راهبرد خود را در مقابل انقلاب اسلامی ایران تغییر نداده اند بلکه برعکس، به مذاکرات هسته ای به عنوان صحنه ای برای تحقق راهبردهای پیشین خود می نگرند که تا پیش از این به دلایل مختلف امکان تحقق نیافته بود.
به طور بسیار خلاصه، استراتژی امریکا در این مذاکرات را می توان اینگونه توصیف کرد:
- ستاندن فناوری راهبردی هسته ای از ایران به گونه ای که در صورت تداوم تقابلات و فشارها در حوزه های دیگر –که امریکایی ها آن را قطعی می دانند- ایران قدرت استفاده از برگ هسته ای در مقابل غرب را نداشته باشد.
- به تسخیر درآوردن افکار عمومی ایران و سست کردن باورهای مقاومتی و انقلابی در آن
- تخریب وجهه ایران به عنوان یک الگوی ژئوپلتیکی
- تقویت غربگرایان در ایران با هدف مشارکت در پروژه ایجاد تغییر در ساخت قدرت در ایران
در تمام دوسال گذشته، امریکایی ها کاری جز حرکت بر اساس این اصول نکرده اند. در این تردیدی نیست که امریکا تلاش می کند معادله قدرت در محیط داخلی ایران را از طریق کنترل افکار عمومی به نفع جریان غربگرا دستکاری کند، ولی هم زمان باید به این نکته نیز توجه داشت که اهمیت و ارزش جریان غربگرا برای امریکا به میزان امتیازهایی است که برای آن فراهم می کند. در واقع این نوعی بازی دو طرفه است. امریکایی ها حاضرند امتیاز بدهند تا غربگرایان تقویت شوند به شرطی که ضمانت هایی در اختیار داشته باشند که جریان غربگرا نیز در موارد مدنظر آنها، بر اساس اصولی عمل خواهد کرد که انتظار دارند و برای آن معین کرده اند.
اگر بخواهیم از تعبیر صریح تری استفاده کنیم، پارادایمی که امریکا این مذاکرات را درون آن می بیند همچنان پارادایم براندازی است. پس از شکست مدل هایی همچون جنگ، تحریم و کودتای داخلی (در سال 88)، تصور امریکایی ها این است که می توانند از طریق مدیریت ادراک مردم در ایران، تسخیر افکار عمومی و ایجاد فاصله میان محاسبات مردم و مسئولان در موضوعات اساسی، در یک فرآیند میان مدت، جمهوری اسلامی را چنان از ماهیت انقلابی اش تهی کنند که عملا گویی براندازی رخ داده است. این درست است که متقابلا ایران تلاش دارد –و ان شاءالله در این تلاش موفق خواهد بود- که این مذاکرات را از ریل مدنظر امریکا خارج کرده و در مسیر مدنظر خویش قرار دهد، اما این نباید هیچ توهمی درباره هدف اصلی که امریکایی ها در ذهن دارند –صرف نظر از اینکه بتوانند آن را محقق کنند یا نه- ایجاد کند.
علاوه براین، امریکایی ها عمیقا در پی آن هستند که ضعف های بی سابقه خود از جمله نیاز جایگزین ناپذیری را که به این مذاکرات دارند، پنهان کنند. امریکا –در انتهای دولت دهم- پس از آن وارد این فرایند شد که گزینه هایی همچون معتبرسازی تهدید نظامی، اعمال تحریم های فلج کننده اقتصادی، عملیات اطلاعاتی، تلاش برای بازسازی جریان فتنه در ایران و عملیات روانی و رسانه ای را با حداکثر قدرت اعمال کرد اما از هیچ یک از آنها نتیجه ای را که انتظار داشت نگرفت. ورود به مذاکرات محصول بحران گزینه ها در واشینگتن است نه تنوع گزینه ها، و در صورتی که این مذاکرات به سرانجام نرسد، باز هم امریکا در وضعیتی نیست که بتواند ادعا کند همچنان گزینه هایی مصرف نشده در اختیار دارد. مذاکره، و رسیدن به یک راه حل از طریق مذاکره، یگانه گزینه واقعی روی میز امریکاست. بدون یک نتیجه مذاکراتی دولت امریکا نه گزینه ای برای ایجاد یک مسیر اجبار جدید در اختیار دارد و نه دیگر اعتباری برای اجماع سازی مجدد علیه ایران در اختیار خواهد داشت. بویژه دولت باراک اوباما، دورانی بی سابقه از ضعف استراتژیک را تجربه می کند که توافق با ایران را برای آن بدل به یک گزینه اجباری کرده است. حتی اگر این مذاکرات در این مقطع شکست بخورد، تیم اوباما، تا پیش از ترک کاخ سفید، احتمالا باز هم بارها و بارها شانس دست یابی به توافق با ایران را امتحان خواهد کرد.
تحریم ها برداشته خواهد شد؟
مهم ترین پرسش پیش روی جامعه ایرانی از ماه ها قبل این است که آیا این مذاکرات منجر به لغو تحریم ها علیه ایران خواهد شد یا نه؟ یک جریان سیاسی در داخل، طی این مدت، با هدف ایجاد تقاضا به منظور سازش، میزان تاثیر تحریم ها در زندگی روزمره مردم را به طور سیستماتیک بزرگنمایی کرده و به این ترتیب برای تیم مذاکره کننده تنگنای بی سابقه ای ایجاد نموده است. اکنون مهم ترین مطالبه جامعه ایرانی این است که رژیم تحریم ها به عنوان بخشی از توافق برچیده شود و پس از آن گشایش های اقتصادی بی سابقه از راه برسد. سوال اصلی برای ما در این نوشته این نیست که آیا واقعا برچیده شدن تحریم ها به چنین گشایشی منجر خواهد شد یا نه، و حتی این سوال را هم مطرح نمی کنیم که به لحاظ مذاکراتی آیا این خردمندانه است که کسانی جامعه را نسبت به نتیجه مذاکرات شرطی کنند یا خیر؛ بلکه اکنون سوال ساده تری وجود دارد و آن هم این است که آیا در اثر این مذاکرات حقیقتا تحریم های اقتصادی و مالی علیه ایران لغو خواهد شد؟
واقعیت این است که ساختمان درونی توافق در این مورد، بر اساس اعتماد به امریکا بنا شده است مگر اینکه در روزهای گذشته تغییراتی اساسی در متن آن ایجاد شده باشد.
ایران به منظور تضمین اینکه حقیقتا تحریم ها برچیده خواهد شد، بر وجود 3 تضمین در متن توافق اصرار داشته است: توازن، همزمانی و بازگشت پذیری. مقصود از توازن این است که ایران به همان میزان در برنامه هسته ای خود تغییر ایجاد کند که غربی ها قصد تغییر در رژیم تحریم ها را دارند. اگر غرب صرفا تعلیق تحریم ها را پذیرفته، ایران نیز نباید به چیزی بیش از تعلیق فعالیت های غنی سازی –که پیش تر توسط آژانس تعریف هم شده- رضایت بدهد. تضمین دوم بازگشت پذیری است به این معنا که امریکا بداند اگر به تعهدات خود درباره تحریم ها عمل نکرد ایران به سرعت قادر به بازگرداندن برنامه هسته ای خود به وضعیت ماقبل توافق خواهد بود. و سومین تضمین هم زمانی است، که هدف از آن این است که اگر ایران جایی دریافت که امریکایی ها قصد عمل به تعهدات خود را ندارند، به دلیل اجرای پلکانی تعهدات خویش، چیز زیادی از دست نداده باشد. ساختمان فعلی توافق این ضمانت ها را به نحو قابل اطمینان ایجاد نمی کند. بویژه به نظر می رسد تلقی که از آغاز اجرا در این توافق وجود دارد، این است که توافق زمانی اجرایی است که ایران همه تعهدات کلیدی خود را به طور تمام و کمال انجام داده باشد. در این صورت، آنچه احتمال آن بسیار زیاد است این است که ایران به نحو بازگشت ناپذیر زیرساخت هسته ای خود را برمی چیند و تازه آن وقت باید به انتظار بنشیند که غربی ها به تعهد خود عمل می کنند یا نه؟
مهم تر از این، حتی اگر فرض کنیم تحریم ها حقیقتا و در زمان متاسب روی کاغذ برچیده شود، چه ضمانتی وجود دارد تحریم ها در عمل نیز رفع شود؟ هدف واقعا با ارزش برای ایران، برچیدن رژیم حقیقی تحریم هاست اما در بهترین حالت آنچه از این مذاکرات به دست خواهد آمد، دستکاری هایی در رژیم حقوقی تحریم ها خواهد بود.
آینده برنامه نظامی ایران
توافق نهایی از دو جنبه نگرانی هایی جدی درباره آینده برنامه نظامی متعارف ایران خصوصا برنامه موشکی ایران ایجاد می کند.
جنبه نخست اختیارات فوق العاده و بی سابقه ای است که آژانس به واسطه اجرای پروتکل الحاقی و همچنین بازرسی های فراتر از آن به منظور راستی آزمایی اجرای برجام در ایران به دست خواهد آورد. سابقه کاری ایران و آژانس نشان می ده که آژانس در حداقلی ترین حالت اطلاعات حاصله از این بازرسی ها را با سرویس های اطلاعاتی به اشتراک می گذارد و خود را متعهد به تامین نیازمندی های آنها می داند. بویژه دسترسی هایی که آژانس برای حل و فصل PMD درخواست کرده، مشخصا برنامه نظامی متعارف ایران را هدف می گیرد و افراد، مکان ها و تجهیزات مرتبط با آن را در معرض مخاطره قرار خواهد داد. به عبارتی می توان گفت PMD اساسا چیزی جز یک پل برای گذار از پرونده هسته ای به پرونده موشکی نیست.هیچ نوعی از مدیریت قادر به رفع این نگرانی نخواهد بود مگر اینکه اجرای برجام حقیقتا به رعایت ملاحظات امنیت ملی ایران مشروط شده باشد که نشانه ای در این باره وجود ندارد.
جنبه دوم، اصرار 1+5 بر حفظ تحریم های تسلیحاتی علیه ایران است. یک مراجعه گذرا به متن قطعنامه های شورای امنیت نشان می دهد که تحریم های تسلیحاتی بویژه تحریم های مرتبط با برنامه موشکی قلب تپنده این قطعنامه هاست و تقریبا در تمامی قطعنامه ها برنامه موشکی ایران به عنوان بخشی از برنامه هسته ای تحلیل شده است. اصرار بر حفظ تحریم های تسلیحاتی در واقع از برنامه آینده امریکایی ها پرده بر می دارد و ثابت می کند که هدف غرب این است که فشارها بر برنامه موشکی ایران را بلافاصله پس از توافق تشدید کند.
یکی از مشخصات ساده یک توافق خوب هسته ای این است که این توافق حقیقتا هسته ای باشد و راه دست اندازی غرب به سایر حوزه های قدرت ملی ایران از جمله حوزه نظامی را به نحو اطمینان بخش مسدود کند.
آیا تحقیق و توسعه ادامه می یابد؟
صهیونیست ها چند ماه قبل به صراحت گفته بودند که هیچ چیز در توافق نهایی برای آنها به اندازه محدود شدن برنامه تحقیق و توسعه ایران اهمیت ندارد. ظاهرا امریکایی ها –مثل خیلی از موارد دیگر- این توصیه را بسیار جدی گرفته اند. اطلاعاتی که از وین واصل شده نشان دهنده آن است که کار دکتر علی اکبر صالحی و ارنست مونیز بسیار دشوار شده و مونیز خواستار محدودیت هایی در برنامه تحقیق و توسعه است که کسی مانند صالحی به خوبی می داند این محدودیت ها برنامه تحقیق و توسعه ایران را تا مرز نابودی خواهد کشاند.تحقیق و توسعه تنها ابزار در اختیار ایران است که مطمئن باشد، برنامه هسته ای در طول سال های محدودیت، همچنان ادامه حیات خواهد داد. اگر تحقیق و توسعه واقعی –همراه با ساخت برخی قطعات کلیدی- و با تعداد مناسبی از ماشین ها انجام نشود، هم زمان ماشین های فعلی در تاسیسات مستهلک شود و ماشین جدیدی نیز ساخته نشود، و باز همزمان با اینها، ایران مواد هسته ای قابل غنی سازی مجدد نیز تولید نکند، عملا ظرف 10 سال چیزی از برنامه هسته ای ایران باقی نخواهد ماند. این مسئله را باید در کنار بحرانی گذاشت که بدون شک نیروی انسانی شاغل در برنامه هسته ای گرفتار آن خواهد شد. تداوم یک برنامه کامل تحقیق و توسعه تضمیمنی است برای اینکه صنعت هسته ای در طول سال های اعتمادسازی، همچنان زنده و بانشاط باقی خواهد ماند و بلافاصله پس از برچیده شدن محدودیت ها نیز می تواند به سمت اهداف صنعتی جهش کند.
محدودسازی تولید دانش در ایران بدعتی بزرگ و بی سابقه است که امریکایی ها درصدد تحمیل آن به عنوان بخشی از توافق نهایی هستند. ایستادگی تیم مذاکره کننده در این حوزه، حتی اگر به منتفی شدن توافق بینجامد، ارزشش را دارد.
اختلافات موجود
تا یک هفته پیش جدول زمانی تعلیق تحریم ها و نوع دسترسی و بازرسی که آژانس در طول گام نهایی در اختیار خواهد داشت، مهم ترین اختلاف ها روی میز مذاکرات بود. اکنون مذاکره کنندگان می گویند از این اختلافات عبور کرده اند. به هیچ وجه روشن نیست که این اختلافات حاد به چه روشی حل شده و آیا این روش های جایگزین حقیقتا به خطوط قرمز ایران متعهد هست یا نه. با این حال، اکنون خبرها به ما می گوید مذاکره کنندگان از بحث تحریم و بازرسی عبور کرده اند و اختلاف ها به 3 مورد اصلی محدود شده است:
- لغو یا باقی ماندن تحریم های تسلیحاتی
- زمان توافق
- تحقیق و توسعه
این گمان به طور جدی وجود دارد که شاید اهمیت این 3 موضوع هم برای امریکایی ها یکسان نباشد و برخی را با هدف چانه زنی و امتیاز گیری در دیگری برجسته کرده باشند. اگر میزان تاثیر صهیونیست ها بر تیم مذاکره کننده امریکا را جدی بگیریم –که باید چنین کرد- یک سناریوی محتمل این است که امریکایی ها در ساعات آخر، حاضر به امتیازدهی درباره تحریم های تسلیحاتی و حتی زمان توافق شوند به شرط اینکه برنامه تحقیق و توسعه ایران به میزانی که آنها می خواهند محدود شود. این سناریویی است که تیم مذاکره باید عمیقا از آن مراقبت کند.
گفت وگو با دکتر فریدون عباسی درباره هزینه‌های سنگین برجام : 
